Oòns Taoltje, aflvering 348: IJ moes karbied lusse...!
Waarom carbid schrijven als karbied? Van Dale geeft bij carbid aan dat het uitgesproken wordt als karbit (= karbiet) en verklaart het woord als een verkorting van calciumcarbid.
In 1979 was dialectoloog Jan Stroop te gast bij De Klaproos in Eurohonk en hij vertelde toen o.m. dat (ook) de West-Brabander het zich bij het spreken gemakkelijk maakt. Zo klinken onbeklemtoonde klinkers bij ons niet zelden als een toonloze e: café (kefee), minuut (menuut), konijn (kenijn), muziek (meziek). Het komt mij voor dat die toonloze e over de hele breedte in de volkstaal te horen is en niet alleen in het dialect. We kunnen dat bij onszelf nagaan. Hoe spreken wij carbid uit, als karbiet of als kerbiet? En moeten we vervolgens in een dialectwoordenboek dan gaan voor de schrijfvorm carbid of voor de uitspraakvormen karbiet of kerbiet? Of kiezen we voor een compromis tussen schrijfvorm en uitspraakvorm en spellen we karbied? Zo staat het voorlopig ook in (het concept van) het Roosendaols woordenboek. We moeten het daarbij nog even gaan hebben over onze uitdrukkingen met karbied.
DOOR JAN VAN NASSAU
Karbiedbusklappe
Op 25 december - Eerste Kerstdag - 1898 adverteren de Gebroeders Broos, gevestigd aan de Kade, als "alleenverkooper van Cleveland Cycles" met een "Groote voorraad Acyteleenlampen, Calcium, Carbid, Rijwielbanden en verdere Rijwielbenoodigdheden, tegen uiterst lage prijzen" Adverteerder, editeur en/of zetter hadden het blijkbaar nog niet helemaal op een rijtje met de nieuwigheid van acetyleen en calciumcarbid. Enkele jaren later laten de Gebrs. van Benthem, Kloosterstraat, Roosendaal per advertentie het volgende weten: "Ontvangen eene collectie prachtige Rijwiellantaarns, benevens eene zending Carbid....". Ook bij andere Roosendaalse firma's is op een gegeven moment carbid te koop. Geert van Ravels (1927-2008) getuigt daarvan in zijn beschrijving van het laten ontploffen van karbiedbussen, vroeger o.a. in Roosendaal bekend als karbiedbusklappe: Benodigd voor dit 'gevaarlijke' spel waren karbied, een groot leeg conservenblik, een flesje water en een doosje lucifers. Bij fietsenmaker Jan van Loon aan de Hulsdonksestraat ging je voor één of twee cent karbied kopen. Geert gaat in zijn beschrijving niet voorbij aan het risico dat je daarbij liep. Wanneer je niet voorzichtig genoeg was en niet op tijd je hand terugtrok bij het ontsteken van het gas, gebeurde het vaak dat je met blauwe vingers thuis kwam. Ooit is het gebeurd dat een brildragende jongen met zijn gezicht zo dicht bij het conservenblik kwam, dat bril en blik tezamen het luchtruim kozen en in de top van een boom terecht kwamen......
Niet zonder trots vermeldt Geert nog het volgende: "Eens hadden wij het gepresteerd om in het deksel van een boerenmelkbus (50 liter), een gat te boren. In de melkbus hadden we voor tien cent karbied gedaan, water erop gegoten, deksel goed vast op de bus geklemd en na een minuut een brandend lont bij het gat in het deksel gehouden. Het deksel vloog zeker dertig meter de lucht in. De mensen kwamen naar buiten gelopen om te zien waar die klap vandaan kwam." Ze zullen er wel niet allemaal mee hebben staan lachen, denk ik zomaar. En als ze wisten welke onverlaat voor al die onrust verantwoordelijk was, hadden ze wellicht ook al gauw hun oordeel klaar: ''Ze moessen 'm vor straf ......'' Algemeen verspreid zegt de Brabander van iemand van wie hij geen hoge dunk heeft: ''Den dieje moes carbid lusse dan kon ie omhoog''. In Roosendaol zeggen we dan: ''IJ moes karbied lusse, dan kon ie blaòskes piesse.'' Een variant daarop is: ''IJ moes kalk lusse, dan kon ie krijt schijte.'' Wie nog meer van dit soort uitdrukkingen kent, mag zich melden. Ook hoop ik nog reacties te krijgen op mijn oproep in de vorige aflevering: wie herinnert zich of weet iets van het door C. J. Dekkers geschreven Lieke van n'n Roosendaolder, let wel.... op muziek gezet door F.C. van Heck en in 1926 in druk verschenen en verkrijgbaar bij Tierolff? En is er een relatie met de melodie die we kennen van H. C. van Poll? Reacties: jwvannassau@kpnmail.nl; 06-13335726.[n]